انواع میلگرد در صنعت ساخت و ساز و ساختمان

میلگرد یکی از اجزای اساسی سازه‌های بتنی است که نقش بسیار مهمی در افزایش مقاومت کششی بتن ایفا می‌کند. انتخاب نوع مناسب میلگرد براساس ویژگی‌های پروژه، می‌تواند ایمنی، دوام و کارایی سازه را تضمین کند.
در این مقاله به معرفی انواع میلگرد از نظر ظاهر و استانداردهای مقاومت و همچنین کاربردهای هر کدام می‌پردازیم.

این مطلب زیر نظر کارشناسان فنی آئین صنعت تدوین شده و به‌ طور ویژه بر اساس استانداردهای روز صنعت ساختمان ایران و آیین‌نامه‌ های بین‌ المللی نگارش یافته است.

میلگرد چیست و چه نقشی در ساختمان دارد؟

میلگرد یا آرماتور، میله‌ای فولادی است که برای افزایش مقاومت کششی بتن در سازه‌های بتنی استفاده می‌شود. بتن مقاومت بالایی در برابر فشار دارد اما در برابر کشش ضعیف است، بنابراین ترکیب بتن با میلگرد باعث ایجاد ساختاری مقاوم و ایمن می‌شود.

به گفته کارشناس نظارت پروژه‌ های عمرانی: «استفاده از نوع صحیح میلگرد در موقعیت مناسب، تفاوت بین یک سازه ایمن و پرخطر است.»

جدول مقایسه انواع میلگرد

ویژگی / نوع میلگرد	A1 (ساده)	A2	A3	A4
شکل ظاهری	صاف	آج مارپیچ	آج جناقی	آج مرکب
مقاومت تسلیم (MPa)	~230	~340	~400	~500
جوش‌پذیری	بسیار خوب	متوسط	ضعیف	بسیار ضعیف
کاربرد	جوشکاری، قطعه‌سازی	خاموت، دیوار سبک	ستون، تیر، دال	سازه‌های سنگین، مقاوم‌سازی
قیمت نسبی	پایین	متوسط	بالا	بسیار بالا
انعطاف‌پذیری	بالا	متوسط	کم	بسیار کم

نمودار سهم مصرف انواع میلگرد در پروژه‌های ساختمانی

بهترین نوع میلگرد برای ستون کدام است؟

برای اجرای ستون‌ها، میلگردهایی با مقاومت بالا و شکل‌پذیری مناسب مورد نیازند. معمولاً میلگرد A3 یا A4 به دلیل مقاومت کششی بیشتر، انتخاب بهتری برای ستون‌ها هستند. میلگرد A4 به‌ویژه در سازه‌های بتن‌آرمه‌ای که بارهای جانبی بالایی دارند (مانند مناطق زلزله‌خیز)، کاربرد بیشتری دارد.
نکته مهم این است که میلگرد نباید بیش از حد شکننده باشد، زیرا ستون باید در برابر فشار و تنش‌های ناگهانی دوام بیاورد.

طبق استاندارد ملی ISIRI 3132، میلگردهای رده A4 دارای تنش تسلیم بالاتری نسبت به سایر انواع میلگردها هستند.

دسته‌بندی انواع میلگرد بر اساس فاکتورهای مختلف

در این بخش، میلگردها را بر اساس فاکتورهای کلیدی به صورت دقیق بررسی می‌ کنیم:

انواع میلگرد بر اساس شکل ظاهری

میلگرد ساده

میلگرد ساده (Plain Rebar) سطحی صاف و بدون هیچ برجستگی یا آج دارد. به دلیل انعطاف‌پذیری بالا، بیشتر در صنایع غیرسازه‌ای و کاربردهایی که نیاز به جوشکاری یا خم‌کاری دقیق دارند، استفاده می‌شود.
از کاربردهای این نوع میلگرد می‌توان به تولید قطعات صنعتی مثل پیچ، مهره، پین، لولا و قطعه‌سازی‌های ماشینی اشاره کرد. همچنین در ساخت انکر بولت و ابزارهای دقیق کاربرد دارد.
ویژگی اصلی میلگرد ساده، قابلیت فرم‌پذیری بالاست، اما این موضوع باعث کاهش چسبندگی آن با بتن می‌شود. بنابراین، استفاده از آن در سازه‌های بتن آرمه محدود به مواردی مثل خاموت‌گذاری است.

میلگرد آجدار

میلگرد آجدار (Deformed Rebar) دارای آج‌ ها یا برجستگی‌ هایی در سطح خود است که هدف اصلی آن افزایش چسبندگی بین میلگرد و بتن است. این نوع میلگرد مناسب برای تقویت سازه‌ های بتنی و کاربردهای عمرانی است.

آج‌ها معمولاً به سه شکل طراحی می‌شوند:

• آج مارپیچ (A2): نیمه‌ سخت و مناسب برای خاموت‌ گذاری یا سازه‌ های سبک
• آج جناقی (A3): سخت، با مقاومت کششی بالا؛ پرکاربردترین نوع در سازه‌ های ساختمانی
• آج مرکب (A4): بسیار سخت و مقاوم، مناسب پروژه‌ های سنگین و مقاوم‌ سازی پیشرفته

میلگردهای آجدار در ابعاد و استانداردهای مختلف تولید می‌شوند و بسته به نوع آج، میزان جوش‌پذیری و انعطاف‌پذیری آن‌ها نیز متفاوت است.

تفاوت میلگرد A3 و A4 چیست؟

میلگرد A3 و A4 هر دو آج‌دار هستند اما از نظر خواص مکانیکی و کاربرد تفاوت‌های مهمی دارند:

• میلگرد A3 دارای تنش تسلیم حدود ۴۰۰۰ کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع است و شکل‌پذیری متوسط دارد.

• میلگرد A4 دارای تنش تسلیم بالاتری (۵۰۰۰ کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع) است و آج‌های آن پیچیده‌تر طراحی شده‌اند.
  به همین دلیل، میلگرد A3 بیشتر برای آرماتور طولی و A4 برای آرماتورهای عرضی و سازه‌هایی با بارگذاری خاص به‌کار می‌رود.

در خم‌کاری نیز میلگرد A3 حداکثر تا ۹۰ درجه توصیه می‌شود، در حالی که A4 کمتر برای خم‌کاری استفاده می‌شود.

انواع میلگرد بر اساس استاندارد و مقاومت تسلیم

میلگردها براساس استانداردهای مهندسی، از نظر میزان مقاومت تسلیم (حداکثر تنشی که می‌تواند بدون تغییر شکل دائمی تحمل کند) در چهار گرید اصلی دسته‌بندی می‌شوند. این دسته‌بندی در ایران بر اساس استاندارد ملی ISIRI 3132 رایج است:

1- میلگرد A1

• مشخصات: سطح صاف، بدون آج، انعطاف‌پذیر
• مقاومت تسلیم: حدود ۲۳۰ مگاپاسکال
• کاربرد: در جوشکاری، خم‌کاری و در خاموت‌گذاری، قطعات صنعتی یا پروژه‌هایی که نیاز به فرم‌دهی دارند.

2- میلگرد A2

• مشخصات: دارای آج مارپیچ، نیمه‌سخت
• مقاومت تسلیم: حدود ۳۴۰ مگاپاسکال
• کاربرد: مناسب برای خاموت‌گذاری، استفاده در سقف تیرچه‌بلوک، دیوار برشی و المان‌های با انعطاف نسبی.

3- میلگرد A3

• مشخصات: دارای آج جناقی، سخت و شکننده در برابر تغییر شکل
• مقاومت تسلیم: حدود ۴۰۰ مگاپاسکال
• کاربرد: پرکاربردترین نوع در اسکلت‌های بتنی؛ مناسب ستون، تیر، فونداسیون
• نکته مهم: جوش‌پذیری پایین؛ بهتر است جوش داده نشود مگر با شرایط خاص و استاندارد.

4- میلگرد A4

• مشخصات: دارای آج مرکب، بسیار سخت، مقاوم و با شکل‌پذیری کمتر
• مقاومت تسلیم: حدود ۵۰۰ مگاپاسکال
• کاربرد: در پروژه‌های سنگین عمرانی، سازه‌های بلندمرتبه، پل‌سازی و مقاوم‌سازی با تکنولوژی بالا.

انواع میلگرد بر اساس روش تولید

روش تولید میلگرد نقش تعیین‌کننده‌ای در خواص مکانیکی، سطح، چسبندگی و قیمت نهایی محصول دارد:

نورد گرم

• فرآیند: تولید با عبور فولاد گداخته از غلتک‌ها
• ویژگی‌ها: سطح خشن‌تر، شکل‌پذیری بهتر، ارزان‌تر
• کاربرد: رایج‌ترین نوع میلگرد در ایران؛ مناسب برای بتن‌آرمه

نورد سرد

• فرآیند: شکل‌دهی در دمای محیط (بدون حرارت)
• ویژگی‌ها: استحکام بالا، سطح صاف و دقیق‌تر
• کاربرد: در قطعات صنعتی، پروژه‌های دقیق و نیازمند تلورانس پایین

ترمکس (TMT)

• فرآیند: خنک‌سازی سریع سطح میلگرد پس از نورد گرم
• ویژگی‌ها: سطح سخت، مغز نرم، مقاومت بالا در برابر ترک‌خوردگی و زلزله
• کاربرد: در پروژه‌های ضدزلزله، پل‌سازی، مناطق زلزله‌خیز

کششی یا کشش‌سرد

• فرآیند: کشیدن میلگرد ساده از قالب برای افزایش مقاومت
• ویژگی‌ها: استحکام بالا، شکل‌پذیری پایین، کاربرد خاص
• کاربرد: ساخت قطعات ماشین‌آلات، تولید پین، پیچ، قطعات با دقت بالا

انواع میلگرد بر اساس جنس و آلیاژ

جنس میلگرد تعیین‌کننده میزان مقاومت در برابر زنگ‌زدگی، کشش، سایش و کاربرد در محیط‌های خاص است:

میلگرد فولادی کربنی

• ترکیب: آهن با مقدار کمی کربن
• ویژگی‌ها: مقاومت مکانیکی قابل قبول، ارزان و رایج
• کاربرد: در همه پروژه‌های معمول ساختمانی

میلگرد گالوانیزه

• ترکیب: میلگرد فولادی با پوشش روی (Zn)
• ویژگی‌ها: مقاومت بسیار بالا در برابر خوردگی و رطوبت
• کاربرد: در مناطق ساحلی، مرطوب یا پروژه‌هایی با تماس با آب

میلگرد ضدزنگ (Stainless)

• ترکیب: فولاد با درصد بالای کروم و نیکل
• ویژگی‌ها: مقاوم‌ترین نوع میلگرد در برابر خوردگی؛ گران‌قیمت
• کاربرد: تصفیه‌خانه‌ها، پروژه‌های دریایی، آزمایشگاه‌ها

میلگرد CK45

• ترکیب: فولاد با کربن متوسط (0.45%)
• ویژگی‌ها: قابلیت ماشین‌کاری بالا، سختی متوسط، مناسب عملیات حرارتی
• کاربرد: قطعه‌سازی، صنایع خودروسازی، ساخت ابزار دقیق

انواع میلگرد بر اساس سایز و قطر

سایز میلگرد تأثیر مستقیمی بر نوع کاربرد آن در پروژه‌های ساختمانی یا صنعتی دارد. میلگردها معمولاً با قطر خارجی آن‌ها شناخته می‌شوند و از سایز 6 تا 40 میلی‌متر یا بیشتر تولید می‌شوند. در بازار ایران، سایزهای پرکاربرد شامل 8، 10، 12، 14، 16، 18، 20، 25 و 32 میلی‌متر هستند.

سایز میلگرد	قطر (میلی‌متر)	کاربرد معمول
6 تا 10	نازک	خاموت، تیرچه، نعل درگاه
12 تا 14	متوسط	تیر، دیوارهای بتنی، سقف‌های سبک
16 تا 18	نیمه‌سنگین	ستون‌ها، فونداسیون، دیوار برشی
20 تا 32	سنگین	پروژه‌های صنعتی، پل‌ها، ساختمان‌های بلند

نکته: انتخاب سایز مناسب باید طبق نقشه محاسباتی و نظر مهندس سازه انجام گیرد، زیرا قطر میلگرد مستقیماً بر مقاومت خمشی و کششی سازه تأثیر می‌گذارد.

انواع میلگرد بر اساس کاربرد

در پروژه‌های مختلف عمرانی و صنعتی، نوع خاصی از میلگرد باید انتخاب شود که متناسب با نیاز مکانیکی، شرایط محیطی و نوع سازه باشد. مهم‌ترین دسته‌بندی کاربردی میلگردها به شرح زیر است:

میلگرد ساختمانی

• کاربرد: تقویت بتن در المان‌هایی مانند تیر، ستون، فونداسیون، سقف، دیوار برشی
• نوع مناسب: معمولاً میلگرد آجدار A3 یا A4 بسته به موقعیت و بارگذاری سازه
• نکات: توجه به استاندارد، سایز مناسب و چسبندگی با بتن بسیار مهم است.

میلگرد صنعتی

• کاربرد: ساخت قطعات دقیق مانند پین، پیچ، لولا، ابزار صنعتی، ماشین‌آلات
• نوع مناسب: میلگرد ساده، CK45، نورد سرد یا کششی
• نکات: یکنواختی سطح، قابلیت ماشین‌کاری و عملیات حرارتی اهمیت دارد.

میلگرد صادراتی

• کاربرد: ارسال به کشورهای دیگر طبق سفارش و استانداردهای بین‌المللی
• نوع مناسب: معمولاً میلگرد آجدار A3 یا A4 گواهی‌دار با سایزهای سفارشی
• نکات: داشتن گواهی‌های کیفیت، کنترل کیفی دقیق و بسته‌بندی صادراتی الزامی است.

تنش تسلیم میلگرد A1 تا A4 چقدر است؟

تنش تسلیم به مقاومت اولیه میلگرد در برابر تغییر شکل دائمی گفته می‌شود. طبق استاندارد ملی 3132:

• A1: حدود ۲۴۰ مگاپاسکال

• A2: حدود ۳۴۰ مگاپاسکال

• A3: حدود ۴۰۰ مگاپاسکال

• A4: حدود ۵۰۰ مگاپاسکال
  این ویژگی‌ها تأثیر مستقیم بر انتخاب میلگرد در پروژه‌های ساختمانی دارد. به‌عنوان مثال، در مناطقی با زلزله‌خیزی بالا، میلگردهایی با تنش تسلیم بیشتر (مثل A4) توصیه می‌شود.

سوالات متداول درباره انواع میلگرد (FAQ)

❓ فرق میلگرد A3 و A4 چیست؟

میلگرد A4 مقاومت بیشتری دارد و برای سازه‌های بلندمرتبه یا پل‌ها مناسب‌تر است، اما شکل‌پذیری کمتری دارد و جوش‌پذیر نیست.

❓ آیا میلگرد ساده در ساختمان هم استفاده می‌شود؟

بله، ولی به‌صورت محدود مثلاً در خاموت‌گذاری یا در محل‌هایی که نیروی چسبندگی زیادی نیاز نیست.

❓ کدام میلگرد برای مناطق مرطوب بهتر است؟

میلگرد گالوانیزه یا ضدزنگ (استنلس استیل) در برابر رطوبت بسیار مقاوم است.

❓ برای قطعات صنعتی چه نوع میلگردی مناسب‌تر است؟

میلگردهای ساده صنعتی، CK45 و نورد سرد بهترین گزینه برای ماشین‌کاری و ابزار دقیق هستند.

منابع و استنادها

• استاندارد ملی ایران ISIRI 3132
• آیین‌نامه بتن ایران (آبا)
• نشریه ۵۴۳ سازمان برنامه‌وبودجه
• منابع داخلی شرکت‌های تولیدکننده معتبر از جمله فولاد کویر، ذوب‌آهن اصفهان، روهینا، صبا فولاد خلیج فارس

نویسنده: تیم فنی و محتوایی آیین صنعت، با همکاری مشاوران پروژه‌های عمرانی و متخصصان فولاد